"Έζησα κι' εγώ στην Αρκαδία" του Βασίλη Αποστολόπουλου
"Αρκαδική θεματολογία και σε γραμματόσημα"

Ο νεαρός Αρκάδας στα χέρια του αδελφού του Ερμή

Αρκαδική γη! Ένας τόπος θρυλικός, γη γενέτειρα θεών, αλλά και σπουδαίων ανθρώπων… Ένας τόπος που επηρέασε τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής, την ευρωπαϊκή σκέψη, τη λογοτεχνία, τον πολιτισμό. Ασχολήθηκαν μ’ αυτήν βασιλιάδες, άνθρωποι της σκέψης, διάσημοι ποιητές, λογοτέχνες, ζωγράφοι… Και σ’ όποιον ξένο τόπο δινόταν το όνομα “Arcadia”, αυτό αποτελούσε τιμή!

“Εt in Arcadia ego...”!

Η μάχη θεών και Γιγάντων έγινε και αυτή στην Αρκαδία

Οι Αρκάδες θεωρούσαν τον εαυτό τους “υπερούσιο λαό” διότι είχαν γεννηθεί πριν τους άλλους Έλληνες. Την αντίληψη αυτή συμμερίζονται και επιφανείς ιστορικοί της αρχαιότητας, από τον Ηρόδοτο έως τον Ξενοφώντα, τον Στράβωνα και τον Θουκυδίδη. Αλλά και ο Αριστοτέλης υποστηρίζει πως η εγκατάσταση των Αρκάδων έγινε πριν από την εμφάνιση της Σελήνης. Ο Ξενοφώντας γράφει επίσης: “Οι Αρκάδες δύνανται να καυχώνται πως, μόνο αυτοί απ’ όλους τους Έλληνες, είναι αυτόχθονες”.

Γενάρχης των Αρκάδων ήταν ο Πελασγός που τους έμαθε να κτίζουν πόλεις. Γιός του Πελασγού ήταν ο Λυκάων, του οποίου τη θυγατέρα Καλλιστώ ερωτεύθηκε ο Δίας και έκανε μαζί της τον Αρκάδα, από τον οποίο πήρε το όνομά της η Αρκαδία. Όταν αργότερα η Ήρα έμαθε για το δεσμό του με την Καλλιστώ, ο Δίας, για να την προστατεύσει, την μεταμόρφωσε σε άρκτο και την ανέβασε στον ουρανό.

Η όμορφη Καλλιστώ, όπως την μεταμόρφωσε ο Δίας σε Μεγάλη Άρκτο!

Η Αρκαδική γη είχε το προνόμιο να γεννήσει πολλούς από τους ολύμπιους θεούς. Ο Δίας γεννήθηκε στο Λύκαιο όρος, ο Ποσειδώνας στη μαντινειακή βρύση Άρνη, η Ήρα σε κάποιο βουνό της Αρκαδίας που δεν αναφέρεται, ο Ερμής στην Κυλλήνη, ο Ασκληπιός στη Θέλπουσα. Η αρκαδική θεά Αρτέμιδα, προστάτιδα των δασών και του κυνηγίου, λατρευόταν από τους Αρκάδες ως Υμνία ή Ορθία.

Στην Αρκαδία λατρευόταν επίσης η Περσεφόνη, την οποία αποκαλούσαν οι Αρκάδες Δέσποινα, μαζί με την μητέρα της Δήμητρα που τους δίδαξε την καλλιέργεια της γης. Συγχρόνως, έδειχναν πάνω στο βουνό Κυλλήνη μια χαράδρα κι έλεγαν πως ο Πλούτωνας κατέβασε από εκεί τη Δέσποινα στον Άδη.

Δίας, Ήρα, Ποσειδώνας, Ερμής, Άρτεμις, το μισό σχεδόν δωδεκάθεο γεννήθηκε στην Αρκαδική Γη

Κάπου στην Αρκαδία έγινε και η μάχη των Θεών και των Γιγάντων, όπου νίκησαν οι Θεοί κι έκλεισαν τους Γίγαντες κάτω από τη γη.

Όμως, ο κατ’ εξοχήν θεός της Αρκαδίας ήταν ο τραγοπόδαρος και κερασφόρος Πάνας, ο θεός της υπαίθρου, ο οποίος, παίζοντας τον αυλό του, ακολουθούσε παντού το Διόνυσο, επικεφαλής των Νυμφών, των Ναΐάδων, των Μαινάδων, των Σειλινών... Γιός του Ερμή και μιας Νύμφης, ο Πάνας γεννήθηκε στο όρος Κυλλήνη. Οι Έλληνες του είχαν ιδιαίτερη λατρεία, διότι έσπειρε τον “πανικό” στους Πέρσες, στην μάχη του Μαραθώνα.

Το Λύκαιο όρος ήταν ο “Όλυμπος της Νότιας Ελλάδας”. Ετελείτο εκεί γιορτή για τη Δέσποινα, την κόρη της θεάς Δήμητρας, καθώς και γυμνικοί και ιππικοί Αγώνες, τα “Λύκαια”. Στο Λύκαιο όρος υπήρχε και το αρκαδικό Νομισματοκοπείο, όπου κόπτονταν τα αρκαδικά νομίσματα (εικ.).

Οι αρχαίοι Αρκάδες ήταν λαός ποιμενικός και υπόδειγμα λιτής ζωής. Φορούσαν δέρματα χοίρων και έτρωγαν κριθαρένιο ψωμί και βελανίδια. Γι’ αυτό και η Πυθία τους αποκαλούσε “βαλανηφάγους”. Ωστόσο η Μουσική, η Ποίηση και ο Χορός ήταν υποχρεωτικά μαθήματα γιτους Αρκάδες μέχρι 30 ετών. Στη Μαντινεία υπήρχε Σχολή Μουσικής και Ορχηστικής, ενώ πίστευαν ότι στο Μαίναλο ήταν το Τέμενος των Μουσών. Ο Αρκάδας Πάνας με τον αυλό του, ο επίσης Αρκάδας Ερμής εφευρέτης της λύρας… Τρανά δείγματα της μουσικότητας των Αρκάδων.

Τόσο ο Λατίνος ποιητής Βιργίλιος, όσο και ο ένας από τους μεγάλους του “Χρυσού Αιώνα” του Ισπανικού Θεάτρου, ο Λόπε ντε Βέγκα, επηρεάστηκαν από την Αρκαδία και την αρκαδική ζωή

Τα γεμάτα δάση βουνά, τα άφθονα νερά, οι όμορφες τοποθεσίες, οι ηλιόλουστες κοιλάδες όπου βόσκουν προφυλαγμένα τα κοπάδια υπό τους ήχους των ποιμενικών αυλών…, κατέστησαν από την αρχαιότητα την Αρκαδία ιδιαίτερα ειδυλλιακό τόπο. Οι ποιητές Θεόκριτος και Βιργίλιος έπλασαν έτσι μια φανταστική χώρα όπου οι βοσκοί διατηρούσαν τα αγνά ήθη τους και επικρατούσε η ευτυχία της ήρεμης ζωής. Με τον τίτλο “Αρκαδία” ο Τζάκοπο Σανατσάρο δημοσίευσε βουκολικό ποίημα, το οποίο θεωρείται ένα από τα χαρακτηριστικότερα έργα της ιταλικής λογοτεχνίας. Με τον ίδιο τίτλο ο Άγγλος ποιητής Φ. Σίντνεϊ έγραψε έργο σε πεζό και έμμετρο λόγο (1593) και ο Λόπε ντε Βέγκα βουκολικό ποίημα (1598). Πλήθος είναι οι λογοτέχνες και καλλιτέχνες σε ολόκληρη την Ευρώπη που εμπνεύστηκαν και επηρεάστηκαν απότον “Αρκαδισμό” αυτής της εποχής. Παράδειγμα ο πίνακας του Ιταλού ζωγράφου Τζοβάνι Μπαρμπέρι, γνωστού ως “Ιλ Γκουερτσίνο” (1618), με τίτλο Et in Arcadia ego (Έζησα κι εγώ στην Αρκαδία). Ο αινιγματικός αυτός τίτλος έμελλε να επικρατήσει σαν μία επιγραμματική φράση συνδεδεμένη με την ευτυχισμένη βουκολική ζωή της υπαίθρου, η οποία συντέλεσε στη σύνθεση και διάδοση του περίφημου “Αρκαδικού ιδεώδους”. Περίφημος είναι και ο πίνακάς Ποιμένες της Αρκαδίας (1653) του Γάλλου ζωγράφου Νικολά Πουσέν (Μουσείο του Λούβρου).

	Και ο Πάνας ήταν Αρκάδας... και η Νύμφη Αρέθουσα επίσης!

Οι Αποικίες των Αρκάδων, παρά το γεγονός ότι η Αρκαδία στην αρχαιότητα δεν είχε θάλασσα, εκτείνονταν προς όλες τις κατευθύνσεις: στην Ιταλία (στον Παλατίνο λόφο της Ρώμης), στην Κασπία θάλασσα, στην Κύπρο (την Πάφο ίδρυσε ο Αρκάδας Αγαπήνωρ επιστρέφοντας από την Τροία), στην Αίγυπτο, όπου υπάρχει πόλη Αρκαδία, στη Συρία, στην Κρήτη, στην Κυδωνία και σε πολλούς άλλους τόπους της Ελλάδας και έξω απ’ αυτήν.

Ο θαυμάσιας αρχιτεκτονικής και άριστα σωζόμενος ναός του Επικούρειου Απόλλωνα, έργο αρκαδικών χειρών

Η παρακμή της Αρκαδίας άρχισε κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους και συνεχίστηκε στα βυζαντινά χρόνια, οπότε γίνεται αυτή τμήμα της Πελοποννήσου και μετονομάζεται σε Μεσαριά, όπως και η ίδια η Πελοπόννησος γίνεται Μορέας ή Μοριάς, εξαιτίας των πολλών μουριών που είχε ο τόπος. Οι κατακτητές της Αρκαδίας διαδέχονται ο ένας τον άλλο: Αλάριχος, Γότθοι, Φράγκοι, βαρβαρικές επιδρομές κυρίως Σλαβικές, και πάλι Φράγκοι, Τούρκοι… Μοιραίο επακόλουθο η Αρκαδία να χάσει την κουλτούρα της, τη λαμπρότητά της, και να περιπέσει στο σκοτάδι. Τέλος, μετά από σύντομη παρουσία των Ενετών (1687-1715), επανέρχονται οι Τούρκοι μέχρι την Απελευθέρωση (1715 - 1821).

Τρία ανάγλυφα από την Μαντινεία. Μαζί με ένα τέταρτο που δεν βρέθηκε ποτέ, αποτελούσαν τη διακόσμηση βάσης αγάλματος ή συμπλέγματος αγαλμάτων. Παριστάνουν τις Εννέα Μούσες (3) και το μουσικό διαγωνισμό Απολλωνα-Μαρσύα (1). Δείγμα της μουσικότητας των Αρκάδων;

Την περίοδο της τουρκοκρατίας ο αρκαδικός Αρματολισμός ήταν από τους πιο έντονους της υπόδουλης Ελλάδας και είχε γίνει ο βραχνάς των Τούρκων. Όμως, παρά τη απηνή δίωξή του, οι Αρματολοί είχαν ήδη σπείρει το σπόρο της λευτεριάς.

Ένα από τα πολλά αρκαδικά νομίσματα. Στη μία όψη τους όλα απεικονίζουν τον Δία

Στον αγώνα κατά των Τούρκων οι Αρκάδες πρωτοστάτησαν. Τα στελέχη της Φιλικής Εταιρείας Γεώργιος και Παναγιώτης Σέκερης, καθώς και οι Παπαφλέσσας, Αναγνωσταράς, Πελοπίδας, Παλαιών Πατρών Γερμανός είναι Αρκάδες, όπως Αρκάδες ήταν και οι πρωταγωνιστές του Αγώνα Θ. Κολοκοτρώνης, Αναγνωσταράς, Νικηταράς, Π. Αρβάλης, Σπηλιωτόπουλοι.

Μετά την έκρηξη της Επανάστασης του 1821 η Αρκαδία έγινε το επίκεντρο πολεμικών ενεργειών. Ο Κολοκοτρώνης πολιορκεί το φρούριο της Καρύταινας, κατατροπώνει τους Τούρκους στο Λεβίδι, στο Βαλτέτσι και στις Βέρβενα, ενώ ο Νικηταράς επιβάλλει δεινή ήττα στους Τούρκους στα Δολιανά. Ο Κολοκοτρώνης, τέλος, πολιορκεί την Τρίπολη την οποία και καταλαμβάνει το Σεπτέμβριο του 1821.

Νικολά Πουσέν, ο ζωγράφος των Ποιμένων της Αρκαδίας. Σφραγίδα για την 400η επέτειο γέννησής του

Το 1825 ο Ιμπραήμ μπαίνει στην καμένη –μετά από διαταγή του Κολοκοτρώνη– πόλη και έως το 1827 καταστρέφει και λεηλατεί τρεις φορές τα χωριά και τις πόλεις της Αρκαδίας, που ελευθερώθηκε οριστικά τον Νοέμβριο του ίδιου έτους.

Τα νέα όρια του Νομού Αρκαδίας ορίστηκαν το 1834 και περιλαμβάνουν τις επαρχίες Μαντινείας (πρωτ. η Τρίπολη), Γορτυνίας (Δημητσάνα), Μεγαλοπόλεως (Μεγαλόπολη) και Κυνουρίας (Λεωνίδιο).

Ο πίνακας του “Ιλ Γκουερτσίνο” με τίτλο Et in Arcadia ego και ο δεύτερος, Ποιμένες της Αρκαδίας, του Ν. Πουσέν

Άλλες ιστορικές πόλεις είναι η Νεστάνη, όπου βρισκόταν ο ναός της Δήμητρας, το Λεβίδι, με το ιερό της Υμνίας Αρτέμιδας, η Βυτίνα, χτισμένη σε υψόμετρο 1.033 μ., στους πρόποδες του Μαίναλου, το Άστρος, όπου συνήλθε (1823) η B’ Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων και ψήφισε νέο καταστατικό χάρτη, η αρχαία Γόρτυνα, όπου υπήρχε ο περίφημος ναός του Ασκληπιού με αγάλματα του θεού και της Υγείας, έργα του Σκόπα, και η αρχαία Ηραία που γνώρισε μεγάλη ακμή τον 6o αι. π.Χ. Στο χωριό Αλέα βρίσκονται τα ερείπια του ναού της Αλέας Αθηνάς και κοντά στην Τρίπολη τα ερείπια της αρχαίας Τεγέας. Τέλος, κοντά στο χωριό Κάψα βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας Μαντινείας που την κοσμούσαν ο ναός του Ποσειδώνα και περίλαμπρα κτίρια.

Τρεις από τους πολλούς Αρκάδες ήρωες της Επανάστασης του 1821: Γρηγόριος ο Ε’, ο “Γέρος του Μωριά” και ο Παπαφλέσσας

Δημοφιλή αρκαδικά παραθεριστικά κέντρα είναι τα παραλιακά θέρετρα Ξηροπήγαδο, Παράλιο Άστρος, Αγ. Ανδρέας, Αρκαδικό χωριό, Τυρός, Λεωνίδιο, καθώς και ο Κοσμάς και τα γραφικά Τσακωνοχώρια (Πραστός, Καστάνιτσα, Άγιος Πέτρος, Καστρί κ.ά.). Ειδικά για τα χωριά της Τσακωνιάς, αξίζει να αναφερθεί ότι το γλωσσικό ιδίωμα των κατοίκων τους ήταν τα Τσακώνικα, αρχαιοελληνική παρευθαρμένη διάλεκτος, που σήμερα μόνο οι γεροντότεροι χρησιμοποιούν και τείνει να εκλείψει.

Η Μονή των Καλτεζών φιλοξένησε στις 26 Μαΐου 1821 την Πρώτη Πελοποννησιακή Γερουσία σε μιαπροσπάθεια δημιουργίας κρατικής υπόστασης.

Η Αρκαδία, στα αρχαία χρόνια, ανάδειξε πολλές μεγάλες προσωπικότητες, όπως ο ιστορικός Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης, οι μουσικοί Τυρταίος και Εχέμβροτος, ο ποιητής Αρίσταρχος, ο κωμικός Φόρμιν. Ανάδειξε επίσης σπουδαίους αθλητές και Ολυμπιονίκες, καθώς οι Αρκάδες, γυμνάζονταν, διοργάνωναν οι ίδιοι πολλούς αγώνες, αλλά και συμμετείχαν στους Πανελλήνιους Αγώνες, όπως τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Νέμεα.

Στα νεότερα χρόνια, αναδείχτηκαν πολλές σπουδαίες αρκαδικές προσωπικότητες, μερικές από τις οποίες είναι ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’, οι πολιτικοί Θεόδωρος Δεληγιάννης (Πρωθυπουργός 1885-1886), Ν. Π. Δεληγιάννης (υπηρεσιακός πρωθυπουργός το 1895), Γ. Δεληγιώργης, ο κοινωνιολόγος και πολιτικός (διετέλεσε και πρωθυπουργός) Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο Γρηγόρης Λαμπράκης, οι λογοτέχνες Κώστας Καρυωτάκης, Νίκος Γκάτσος, Κώστας Ουράνης, Άγγελος Τερζάκης, Ηλίας και Κυριάκος Σιμόπουλος, Γ. Σαραντάρης, Γιώργος Στρατήγης, οι καλλιτέχνες Μίκης Θεοδωράκης, Δημήτρης Μητρόπουλος, Γιάννης Τσαρούχης, Αρκάς, Μίμης Φωτόπουλος, ο σκηνοθέτης Κώστας Γαβράς και πολλοί άλλοι.

Τσακώνικος χορός.Ένας από τους αυθεντικούς αρκαδικούς χορούς με αρχαϊκές ρίζες

Αυτή η ζωή των Αρκάδων, η τόσο ειδυλλιακή, γύρω στον 17ο αιώνα έγινε αφορμή να ιδρυθούν Σύλλογοι στην Ευρώπη με την επωνυμία “Αρκαδία” ή με κάποιο παρεμφερή τίτλο. Περισσότερο γνωστή είναι η “Ακαδημία των Αρκάδων” ή “Αρκαδία” της Ρώμης που ίδρυσαν το 1656 μία ομάδα λόγιων και ποιητών κάτω από την πατρωνία της Βασίλισσας Χριστίνας της Σουηδίας (1626-1689).

Της έδωσαν το όνομα της ελληνικής περιοχής, επειδή οι ποιητές κατά την αρχαιότητα και την Αναγέννηση είχαν υμνήσει την Αρκαδία ως την ιδανική χώρα των ποιμένων. Τα μέλη της

“Ακαδημίας των Αρκάδων” είχαν εκλατινίσει τα ονόματά τους και ονομάζονταν Ποιμένες. Ο πρόεδρός της πήρε το όνομα Μέγας Φύλαξ και τα τμήματά της, στα διάφορα μέρη της Ιταλίας, Αποικίες. Η έδρα της ήταν στον λόφο Τζανίκολο και την αποκαλούσαν “Παρράσιον άλσος”, από την Παρρασία, περιοχή της δυτικής Αρκαδίας. Η “Αρκαδία” της Ρώμης δημοσίευσε 13 τόμους ποιημάτων (τον τελευταίο το 1790), συνέχισε ωστόσο τη δραστηριότητά της έως το 1925, οπότε μετατράπηκε σε Ινστιτούτο Ιστορικοφιλολογικών Σπουδών. Αξιόλογοι ποιητές, όπως οι Πάολο Ρόλι, Μεταστάσιος, Παρίνι, Αλφιέρι, υπήρξαν κατά καιρούς μέλη της.

Η “Ακαδημία των Αρκάδων” ιδρύθηκε υπό την πατρωνία της βασίλισσας Χριστίνας της Σουηδίας

Η δράση της “Αρκαδίας” ήταν διαποτισμένη από τα ιδεώδη του κλασικισμού και του ορθολογισμού και εκφραζόταν μέσω του “Αρκαδικού Ιδεώδους”. Στα ποιητικά έργα που δημιούργησε αντικαθρεφτίζεται η πραότητα της πνευματικής ζωής του ιταλικού 18ου αι. που είχε τις ρίζες της στην αισιόδοξη αντιμετώπιση των προβλημάτων στα χρόνια του Διαφωτισμού.

Από το 1941, έδρα της "Ακαδημίας των Αρκάδων" είναι η Βιβλιοθήκη Angelica της Ρώμης, η πρώτη βιβλιοθήκη που άνοιξε τις πόρτες της στο κοινό (1614) με περίφημα χειρόγραφα και παλαίτυπα.

Οι διάσημοι ποιητές Τζουζέπε Παρίνι (1729-1799) και Βιτόριο Αλφιέρι (1749-1803) ήταν μέλη της "Ακαδημίας των Αρκάδων", ενώ ο Φρίντριχ Χέντελ παρακολουθούσε συχνά τις συνεδριάσεις της όταν σπούδαζε στην Ιταλία

Αλλά και στη Λισαβόνα της Πορτογαλίας ιδρύθηκε το 1756 η Arcadia Lusitania, μια πορτογαλική φιλολογική ακαδημία, ενώ το δεύτερο μισό του 18ου αι. το Ρίο ντε Τζανέιρο απόκτησε και αυτό τη δική του Arcadia Ultramarina.

Μεταξύ των εκατοντάδες πόλεων σε όλο τον κόσμο που διάλεξαν για όνομά τους την "Αρκαδία", αξίζει να αναφερθεί ότι υπάρχουν σε 23 πολιτείες των Η.Π.Α. και σε πολλές σε χώρες της Λατινικής Αμερικής. Στη Φιλαδέλφεια των Η.Π.Α. το Arcadia University είναι από τα μεγαλύτερα σε κύρος παγκοσμίως.

Ιδού λοιπόν γιατί οι σημερινοί Αρκάδες είναι ιδιαίτερα υπερήφανοι για την καταγωγή τους!